Είδος: Ψηφιακό
Ιστοσελίδα: https://www.femarch.gr/
Βασικές πληροφορίες
Το αρχείο επιχειρεί την καταγραφή του άγνωστου έργου των Ελληνίδων αρχιτεκτόνων, αλλά και η ανάδειξη της προσωπικότητάς τους, ο αγώνας τους να συνδυάσουν πολλαπλούς ρόλους ως σύζυγοι και μητέρες, ο υψηλού επιπέδου επαγγελματισμός τους και, σε αρκετές περιπτώσεις, η συμμετοχή τους στους κοινωνικούς αγώνες.
Το αρχείο δημιουργήθηκε από ομάδα του Τμήματος Αττικής του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων Διπλωματούχων Ανωτάτων Σχολών (ΣΑΔΑΣ) με χρηματοδότηση του Υπουργείου Πολιτισμού.
Ξεκίνησε το 2020. Η πρώτη φάση μοιάζει να τελείωσε το 2021. Ασαφές αν είναι στην πράξη δυναμικό, αν συνεχίζει να ανανεώνεται σήμερα, και αν θα υπάρξει επόμενη φάση.
Το αρχείο περιλαμβάνει στην παρούσα του μορφή πληροφορίες για τη βιογραφία και το έργο 88 γυναικών αρχιτεκτονισσών (διπλωματούχων της περιόδου 1923-1981).[1]
Το αρχείο ξεκινά από αυτή τη χρονική περίοδο και θα επεκταθεί σε επόμενη φάση.
Μεθοδολογικές παρατηρήσεις
Το Ψηφιακό Αρχείο Ελληνίδων Αρχιτεκτόνων επιχείρησε να υιοθετήσει μία βιωματική, φεμινιστική προσέγγιση, όπου οι γυναίκες αρχιτεκτόνισσες θα αυτό-βιογραφούνταν μέσα από προσωπικές μαρτυρίες, που περιλαμβάνουν κείμενα και εικόνες από το έργο τους και τη ζωή τους.
Το περιεχόμενο του αρχείου στη σημερινή του μορφή αποκλίνει αρκετά από αυτή την προσέγγιση. Μοιάζει να έχει περισσότερο τη μορφή ενός καταλόγου με το επίσημο αρχιτεκτονικό έργο και τις (ημι-)επίσημες βιογραφίες των αρχιτεκτονισσών που έχουν συμπεριληφθεί.
Το υλικό του αρχείο είναι κυρίως οργανωμένο ανά προφίλ αρχιτεκτόνισσας και δομείται στη βάση συγκεκριμένων κατηγοριών: Σύντομο βιογραφικό / Εκτενές βιογραφικό* / Εργογραφία / Δημοσιεύσεις / Αυτοβιογραφικές αναμνήσεις / Φωτογραφικό υλικό.[1]
Οι ‘Φωτογραφίες’ δημοσιεύονται στη βάση δύο υποκατηγοριών: Προσωπικές φωτογραφίες / Φωτογραφίες έργων.
Είναι μάλλον προβληματικός ο ξεκάθαρος διαχωρισμός μεταξύ επαγγελματικής και προσωπικής ζωής και μάλλον συμβάλλει και στην επιλογή φωτογραφιών που είναι φορμαλιστικές και απρόσωπες:
- Οι φωτογραφίες έργων (για όποια προφίλ υπάρχουν) αποτελούνται κυρίως τα επίσημα αρχιτεκτονικά σχέδια ή/και οι επίσημες φωτογραφίες κτιρίων που τραβήχτηκαν για να δημοσιευτούν σε αρχιτεκτονικά ή άλλα περιοδικά.
- Οι προσωπικές φωτογραφίες (για όποια προφίλ υπάρχουν) μοιάζουν με φωτογραφίες που έχουν επιλεγεί (ή και επιλέχτηκαν στο παρελθόν) για να συνοδεύσουν ένα σε ένα οποιοδήποτε περιοδικό (αρχιτεκτονικό ή μη).
Η επιστημονική ομάδα του αρχείο σημειώνει ότι με βάση τα διαθέσιμα μητρώα που είχε στην κατοχή της έστειλε ερωτηματολόγια στις ζωντανές αρχιτεκτόνισσες, αλλά και στις απογόνους των νεκρών αρχιτεκτονισσών. Αναφέρει ότι στα μητρώα βρέθηκαν γύρω στα 200 ονόματα γυναικών, από τα οποία έχει λάβει 88 απαντήσεις (κι έτσι προκύπτουν οι 88 αρχιτεκτόνισσες του αρχείου).
Το αρχείο αφηγείται τις βιογραφίες 88 λευκών, Ελληνίδες γυναικών αρχιτεκτονισσών, των οποίων η επαγγελματική διαδρομή συνδέεται άμεσα με τον αρχιτέκτονα-σύζυγο ή αρχιτέκτονα-πατέρα τους και το γραφείο που έχει το όνομά του.
Δεν υπάρχουν αναφορές στο υλικό που περιλαμβάνεται στο αρχείο ή κάποιος προβληματισμός στα εισαγωγικά κείμενα γύρω από από αυτό το ζήτημα. Μοιάζει σαν να θεωρείται δεδομένο ότι τα υποκείμενα του αρχείου έχουν αυτές τις ταυτότητες χωρίς να είναι απαραίτητο να διερευνηθεί κάτι περαιτέρω.
Το αρχείο και η έμφυλη βία:
Το εγχείρημα προσπάθησε να δημιουργήσει ένα φεμινιστικό αρχείο που θα καταγράψει και θα αναδείξει την έως τώρα αόρατη θέση των γυναικών αρχιτεκτονισσών στην ιστορία της αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα.
Ο σχεδιασμός του ψηφιακού αρχείου στην παρούσα του μορφή δεν έχει καταφέρει να αναδείξει αυτές τις έμφυλες διαστάσεις και προβληματισμούς σε σημαντικό βαθμό. Ακολουθεί τα πρότυπα οργάνωσης ενός παραδοσιακού αρχείου που συγκεντρώνει το έργο και τα επιτεύγματα μίας οιαδήποτε ομάδας επιστημόνων/καλλιτεχνών. Η ταξινόμηση του υλικού ακολουθεί αυτή τη λογική: οι κατηγορίες και ετικέτες που έχουν επιλεχθεί είναι οι παρακάτω: ανά έτος αποφοίτησης / αλφαβητικά / ανά σχολή αποφοίτησης / ανά είδος αρχιτεκτονικής προσέγγισης και δραστηριοποίησης.
Η οργάνωση των υλικού του αρχείου (κείμενα και φωτογραφίες) ακολουθεί τον ανδρικό τρόπο παρουσίασης της επαγγελματικής πορείας των βιογραφούμενων αρχιτεκτονισσών. Στην πλειονότητά τους, τα προφίλ των αρχιτεκτονισσών ‘αναπαράγουν τα πρότυπα του επαγγελματικού / ακαδημαϊκού βιογραφικού που έχουν θεσπιστεί και θεσμοθετηθεί στο πλαίσιο του κυρίαρχου και κοινά αποδεκτού ανδρικού προτύπου. Σε αυτά τα βιογραφικά, η προσπάθεια εστιάζει στην παρουσίαση του αυτο – βιογραφούμενου ως συγκροτημένου υποκειμένου με σταθερή εξελικτική πορεία που οδηγεί από το ένα βήμα στο επόμενο και στην επιτυχία’.[3] Είναι χαρακτηριστικό ότι σε πολλές βιογραφίες γίνονται εκτενείς αναφορές σε πολιτικά γεγονότα και την πολιτική συγκυρία που διαμόρφωσε τις ζωές των βιογραφούμενων, που στις περισσότερες περιπτώσεις αναπαράγουν στιγμές και αφηγήσεις της επίσημης ιστορία της ελληνικής αριστεράς στη μετεμφυλιακή συγκυρία, στην περίοδο της Χούντας, στην εξορία, και ούτω καθεξής.
Ως αποτέλεσμα, στο αρχείο υπάρχουν περιορισμένες αναφορές σε ζητήματα γύρω από την έμφυλη βία, παρόλο που από τις δημοσιευμένες βιογραφικές αφηγήσεις των περισσοτέρων αρχιτεκτονισσών αναδύεται ένα ανδροκρατούμενο και σεξιστικό ακαδημαϊκό και επαγγελματικό περιβάλλον.
Μία εναλλακτική οπτική υιοθετείται εντός του αρχείου από τη φεμινιστική αυτοβιογραφία της Μαρίας Θεοδώρου που αναστοχάζεται κριτικά πάνω στο ίδιο το αρχείο από μία φεμινιστική οπτική και περιλαμβάνει συγκεκριμένες αναφορές σε περιστατικά σεξουαλικής παρενόχλησης που αντιμετώπισε στην επαγγελματική της διαδρομή, αλλά και της Ελένης Τζιρτζιλάκη που εστιάζει σε φεμινιστικές αρχιτεκτονικές δράσεις στις οποίες συμμετείχε, οι οποίες σχεδιάστηκαν και ως παρεμβάσεις ενάντια στην έμφυλη βία σε ιδιωτικούς-δημόσιους χώρους.
—–
[1] Το 1923 αποφοίτησε η πρώτη Ελληνίδα αρχιτεκτόνισσα και πρώτη μηχανικός του ΕΜΠ.
[2] Στα προφίλ των περισσοτέρων αρχιτεκτονισσών η κατηγορία ‘εκτενές βιογραφικό’ δεν είναι ορατή / δεν έχει συλλεχτεί σχετικό υλικό. ‘Όμως, ενσωματώνονται τέτοιου τύπου κείμενα -αυτοβιογραφικές αναμνήσεις – στην κατηγορία ‘Αναλυτικό βιογραφικό’ σε κάποιες περιπτώσεις (σύνολο 8 με μία γρήγορη αναζήτηση}. Οι 8 περιπτώσεις αφορούν στα προφίλ των: Σ. Αντωνακάκη, Ε. Δεσύλλα, Μ. Θεοδώρου, Ι. Καρυωτάκη, Β. Τεντοκαλή, Τ. Τογανίδου, Ε. Τζιρτζιλάκη, και Ε. Φέσσα.
[3] Βλ. την κριτική που ασκεί η αρχιτεκτόνισσα Μαρία Θεοδώρου στην δική της φεμινιστική αυτό-βιογραφία: https://www.femarch.gr/theodorou/
Εικόνες
Screenshots από το Ψηφιακό Αρχείο Ελληνίδων Αρχιτεκτόνων, 2024.